تولید کمپوست در سریلانکا؛ تبدیل پسماندهای شهری به منابعی پایدار

نقش کمپوست‌سازی در بهبود زیرساخت‌ها و رفاه اجتماعی سریلانکا

شواهد تاریخی نشان داده که کشاورزان سریلانکا به‌طور سنتی از نهاده‌های ارگانیک مانند کودهای حیوانی، بقایای محصولات و کودهای سبز و تکنیک‌های کشاورزی بیودینامیکی، تنوع محصول و تغییر الگوی کشت به‌عنوان اقداماتی برای مدیریت حاصل‌خیزی خاک استفاده می‌کردند. استعمار توسط پرتغالی‌ها و هلندی‌ها و به‌دنبال آن، انگلیسی‌ها از اواسط قرن شانزدهم تا اواسط قرن نوزدهم به‌تدریج الگوی کاربری زمین را در این کشور تغییر داد و بیشتر شیوه‌ی سنتی و سیستم‌های کشاورزی معیشتی را به مزارع تجاری مبتنی بر صادرات تبدیل کرد.

پیشرفت در علم، پویایی مواد مغذی خاک و نقش متقابل خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک در عملکرد گیاهان، سبب شد که الگوی مدیریت مواد مغذی در سراسر جهان در دهه ۱۹۸۰ از تزریق نهاده‌های خارجی به سمت حاصل‌خیزی یکپارچه‌ی خاک و در نتیجه، تولید کمپوست تغییر یابد. در این راستا، میزان استفاده از کمپوست و مزایای استفاده از کمپوست به‌طور گسترده‌ای مورد بررسی قرار گرفت. بنابراین، در بسیاری از نقاط جهان، از جمله سریلانکا، در اواخر دهه ۱۹۹۰، میزان استفاده از کمپوست به‌عنوان کود در تولید برخی از محصولات کشاورزی افزایش یافت.

با این‌حال، تقاضا برای استفاده از کودهای آلی به دلایلی از جمله عدم دسترسی، انگیزه‌ی ضعیف برای تولید کمپوست در مزرعه و مسائل مربوط به زمان تولید، مواد و منابع مورد نیاز برای تولید کمپوست، در بین کشاورزان آن‌طور که انتظار می‌رفت، تحقق نیافت. بنابراین، کارخانه‌های تولیدکننده‌ی کمپوست در مقیاس بزرگ در این کشور بسیار محدود شدند و بیشتر تولیدکنندگان در مقیاس کوچک به فعالیت پرداختند، زیرا از کمپوست در این کشور در مقیاس تجاری در بخش کشاورزی استفاده نمی‌شد. به همین دلیل، برنامه‌هایی تحت حمایت دولت برای ترویج تولید کمپوست در مقیاس‌های مختلف و ترویج کشاورزی ارگانیک و مدیریت یکپارچه‌ی مواد مغذی گیاهی آغاز شدند.
در سال ۲۰۰۸، وزارت محیط‌زیست و انرژی‌های تجدیدپذیر سریلانکا، برنامه‌های دولتی مانند «پیلیسارو» را با هدف بازیافت پسماندهای آلی تجزیه‌پذیر در مقیاس خانگی و شهری اجرا کرد.

برنامه‌ی پیلیسارو همچنین تفکیک پسماندها را به دسته‌های مختلف تجزیه‌پذیر، کاغذ، پلاستیک و پلی‌اتیلن، شیشه و فلز ترویج کرد. از طریق این برنامه، شهروندان موظف شدند پسماندها را تفکیک و از پسماندهای فسادپذیر کمپوست تولید کنند. به این منظور، در آغاز طرح، تقریباً ۱۸ هزار سطل کمپوست بین مردم در مناطق شهری و حومه‌ی شهر با هدف کاهش حجم پسماند توزیع شد. در ادامه، سازمان‌های غیردولتی نیز سطل‌های کمپوست را بین خانوارها توزیع کردند و تا سال ۲۰۱۱ نزدیک به ۷۰ هزار سطل توزیع یا به شهروندان فروخته شد. علاوه بر ترویج تولید کمپوست در سطح خانگی، برنامه‌ی پیلیسارو بازیافت پسماندهای جامد شهری و کمپوست‌سازی در مقیاس تجاری را نیز با همکاری شرکت‌های خصوصی در دستور کار خود قرار داد. بر این اساس، ۱۰۰ ایستگاه تولید کمپوست تا سال ۲۰۱۱ ایجاد شد. این برنامه با عنوان «بیایید کشور را توسعه دهیم» توسط وزارت کشاورزی سریلانکا و به‌عنوان بخشی از سیاست توسعه‌ی سریلانکا از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵ ارتقا یافت. این برنامه به ترویج کشاورزی و باغبانی خانگی با استفاده از مفاهیم کشاورزی ارگانیک و مدیریت یکپارچه‌ی مواد مغذی گیاه و استفاده از کمپوست در بین مردم پرداخت.

با این‌حال، هدف کلی کاهش واردات کود به کشور، به دلایل مختلف محقق نشد. از طرفی، در این پروژه، ساختار بازاریابی مناسبی برای کمپوست به دست آمده، تعریف نشده بود، به‌طوری‌که کمپوست‌سازی به‌جای تبدیل شدن به فعالیتی درآمدزا، به یک فرآیند هزینه‌ ساز تبدیل شد. علاوه بر این، عدم تفکیک اصولی پسماندها، نیاز به نیروی کار مضاعف برای تولید کمپوست و همچنین، کاهش کیفیت کمپوست را به دنبال داشت؛ به‌دلایلی همچون انتشار بوی نامطبوع حاصل از تجزیه‌ی پسماند، نشت شیرابه‌ها که به آب‌های سطحی و زیرزمینی نفوذ می‌کرد و افزایش تراکم حیوانات وحشی مانند سگ‌های ولگرد، کلاغ‌ها و مگس‌ها، واحدهای تولید کمپوست مورد استقبال مردم قرار نگرفتند.
در برخی مناطق، حتی اعتراض‌هایی علیه واحدهای تولید کمپوست شکل گرفت. در نتیجه، مردم در بسیاری از موارد انگیزه‌ای برای توسعه و تولید کمپوست به‌عنوان یک کسب‌وکار نداشتند و از کمپوست تولید‌شده به‌طور مؤثری استفاده نکردند.
بنابراین، از سال ۲۰۱۵ دولت سیاست‌هایی را در حمایت از مصرف کودهای آلی و حذف تدریجی استفاده از کودهای شیمیایی و مواد شیمیایی زراعی در دستور کار قرار داد. اگرچه این امر به کاهش چشمگیر واردات و استفاده از کودهای شیمیایی منجر شد، اما هدف ترویج و استفاده‌ی گسترده از کمپوست برآورده نشد. با این‌حال، از سال ۲۰۱۷، انگیزه‌ای قوی در زمینه‌ی تفکیک پسماندها قبل از دفع، شکل گرفت و در بسیاری از مناطق نیز موفقیت‌آمیز بود. همچنین، تفکیک پسماندها به کاهش نیاز به نیروی کار و بهبود کارایی آماده‌سازی کمپوست کمک کرد.

در ادامه، با افزایش دسترسی به کمپوست تولیدشده توسط واحدهای مختلف و در مقیاس‌های متفاوت و با توجه به پسماندهای تولیدی در بازار، نیاز به کنترل کیفیت برجسته شد. استانداردهای کمپوست تولیدشده برای کشاورزی، توسط مؤسسه‌ی استاندارد سریلانکا معرفی شدند و استانداردهای بسته‌بندی و علامت‌گذاری نیز ایجاد شد. با توجه به ترکیب متنوع پسماند جامد شهری، نیاز زیادی به رعایت مجموعه‌ای از استانداردها برای اطمینان از کیفیت و ایمنی کمپوست تولید شده، وجود داشت. در جدول زیر، به مجموعه استانداردهایی که توسط مؤسسه‌ی استاندارد سریلانکا ارائه شده است، پرداخته‌ایم.

در ادامه، دو مرکز تولید کمپوست موفق در کشور سریلانکا معرفی می‌شود. این مراکز تولید کمپوست، از پسماند شهری را بر عهده داشتند.

مرکز تولید کمپوست بالانگودا

این مرکز با حمایت‌های مالی بانک جهانی، دولت محلی و سازمان محیط‌زیست تأسیس شد. کمپوست تولیدشده در این مرکز با موفقیت به بازار عرضه شده بود، اگرچه همواره نیاز به بهبود و ارتقای کیفیت احساس می‌شد. مهم‌ترین چالش این مرکز دریافت پسماند مخلوط برای تولید کمپوست بود.

برخی از ویژگی‌های کلیدی که باعث موفقیت تأسیسات کمپوست بالانگودا شد، در ادامه آورده شده است:

• استفاده از پسماندهای آلی فسادپذیر که در مراحل اولیه تجزیه بودند. در این مرکز جمع‌آوری پسماند به‌طور روزانه و در ساعات اولیه صبح انجام می‌گرفت.

• مشارکت ذی‌نفعان کلیدی در فرآیند تولید کمپوست. شهرداری، مدارس هر منطقه را در این پروژه درگیر کرده و برنامه‌های ویژه‌ای را با مشارکت ذی‌نفعان هر منطقه برای تفکیک پسماند و کاهش میزان پسماند تولیدی و بازیافت بیشتر پسماند اجرا کرده بود. در نتیجه، میزان پسماند تولیدشده به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافت و مردم طبق دستورالعمل به فرآیند تفکیک پسماند و تولید کمپوست کمک کردند که این امر به کاهش نیاز به نیروی کار انجامید.

• اخذ مالیات: از افرادی که پسماندهای مخلوط تولید می‌کردند.

• استفاده از نیروی کار ماهر و آموزش‌دیده در واحدهای تولید کمپوست. کارگران ملزم بودند گواهینامه‌ای از مؤسسه ملی آموزش حرفه‌ای دریافت کنند، که این امر به رسمیت شناختن این حرفه توسط اجتماع و حفظ شأن و منزلت اجتماعی کارگران را در پی داشت.

• افزودن بیوچار: برای بهبود کیفیت کمپوست تولیدی.

بیوچار یا زغال‌زیستی نوعی کربن پایدار است که از تجزیه مواد آلی مانند بقایای گیاهی و حیوانی در دمای بالا و در شرایط کم اکسیژن، به دست می‌آید. این ماده به عنوان نوعی اصلاح‌کننده‌ی خاک مورد استفاده قرار می‌گیرد و به بهبود کیفیت خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب، و جذب مواد مغذی کمک می‌کند.

• آزمایش منظم کیفیت کمپوست

• سنجش کیفیت و کمیت شیرابه‌ی آزادشده به محیط. مرکز از شیرابه‌ی تصفیه‌شده برای سیستم استفاده کرده و بقیه‌ی شیرابه‌های تولیدشده را پیش از رهاسازی تصفیه می‌کرد.

• انجام اقدامات لازم برای اطمینان از ایمنی کارگران. این مرکز تجهیزات ایمنی برای استفاده در حین تولید کمپوست فراهم کرده و وضعیت بهداشتی و سلامت کارگران را به‌طور منظم بررسی می‌کرد.

مرکز کمپوست ولایگاما

این مرکز با بودجه‌ی دولت و چند سازمان غیردولتی تأسیس شد و از استراتژی‌های مشابه مرکز بالانگودا بهره می‌برد. هر دو مرکز کمپوست‌سازی در بالانگودا و ولایگاما مورد استقبال مردم آن مناطق قرار گرفته بودند. این مراکز توانستند درآمدی ایجاد کنند که به بهبود امکانات زیرساختی در مناطق مربوطه کمک کرده و تأثیر مثبتی بر رفاه اجتماعی و اقتصادی مردم منطقه داشت.
مهم‌ترین چالش این مراکز تولید کمپوست، عدم تفکیک پسماند و دریافت پسماندهای مخلوط شهری بود. علاوه بر پسماندهای خطرناک مانند باتری، لوازم الکترونیکی کوچک و پسماندهای بیمارستانی که آلودگی‌های مخرب به‌همراه داشتند، مواد تجزیه‌ناپذیر مانند پلاستیک، پارچه و پلی‌اتیلن نیز به مقدار زیادی در پسماندهای جامد شهری وجود داشتند که این بخش تجزیه‌ناپذیر فضای زیادی را در واحدهای تولید کمپوست اشغال می‌کرد.